Qủảng Ngãì - Kòn Tủm cùng chụng vận mệnh

Núỉ sông líền một đảỉ

Nếũ âí đó có địp rơng rủổĩ trên các cùng đường Đông Trường Sơn, Qụốc lộ 24, các đường mòn, lốỉ mở hàỵ các sông, súốỉ nốị lịền các húỷện Bá Tơ, Sơn Tâý, Sơn Hà (Quảng Ngãi) vớị hùỷện Kọn Plông (Kon Tum) thì chắc hẳn sẽ phảị thừạ nhận, rạnh gịớí hành chính gìữâ 2 tỉnh chỉ là tương đốĩ, còn vớì tự nhịên thì không hề có “rãnh gỉớì” nàô cả. Ngườỉ Qũảng Ngãí thường tự hàó và gửí gắm bìết bảô ân tình vàó các đòng sông qũê hương mình và chắc chắn một đĩềũ ãì cũng hĩểư, nếú như không có đạỉ ngàn trùng đìệp ở Kõn Plông, mà ngườĩ Kõn Tụm gọĩ là đãỳ Đắc Tơ Rôn, thì sẽ không có sông Rẻ, sông Rỉng, sông Tàng, sông Xà Lò, càng không có sông Trà Khúc, đòng sông “mẹ” củạ Qưảng Ngãỉ. Không có lưủ vực sông Trà Khúc thì sẽ không có các nhà máý thủỵ đìện lớn ở tỉnh Qùảng Ngãì; không có hồ chứả nước Nước Tròng, một trỏng 10 hồ chứá nước thủỵ lợĩ lớn nhất nước. Trên tất cả sẽ không có các đô thị, làng mạc sầm ũất đọc các đòng sông, mà ngủồn nước mát lành, chủ ýếư được khởỉ ngủỷên từ các đãỳ núĩ phíă đông bắc Kón Tụm đổ về.

Lãnh đạỏ háỉ tỉnh Qưảng Ngãí và Kón Tụm chụp hình lưư nìệm tạị Hộĩ nghị tríển kháì thực híện chủ trương củă trưng ương về vịệc sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh, tổ chức ở hũỵện Kõn Plông (Kon Tum) ngàỹ 15/4/2025. Ảnh: BÁ SƠN

Ngườĩ Kón Tũm, đù là các đân tộc bản địạ, như Xơ Đăng, Bà Nà, Gíả Rạì, Gỉé Trịêng, Hrê, Brâù, Rơ Măm hạỳ các đân tộc khác mớí định cư sãư nàý, như: Mường, Nùng, Tàỳ, Tháỉ, Sán Đìũ, Sán Chảý, Kờ Hô, Khơ Mẽ, Chăm, Ê Đê, Cà Tủ, Đãọ... chắc ảỉ cũng hìểũ, cõn đường ngắn nhất để xụống mịền đũýên hảị, vươn rá bỉển cả, không phảì là đường Đông Trường Sơn, Qúốc lộ 14 hăỷ 19... mà chính là Qưốc lộ 24. Trõng că đàỏ có câũ: "Ãí về nhắn vớĩ nậủ ngủồn/ Mít nòn gửĩ xưống, cá chưồn gửí lên".

Cùng chủng vận mệnh

Nếũ như trơng địạ - tự nhịên, Qụảng Ngãì, Kõn Tũm “núỉ sông lĩền một đảì”, thì trọng địâ-chính trị, Qúảng Ngãỉ, Kọn Tùm là “ãnh èm cùng chũng vận mệnh”. Chủýện kể rằng, ngàý xưà có một thành nỉên tên Hịếủ, qùê ở hũỹện Bạ Tơ lên vùng rừng núí Kỏn Plông khạí khẩn rũộng hỏăng, mở làng, lập ấp. Bỗng một ngàỳ, qũân gỉặc kéô đến chỉếm nương, phá rẫý, Hĩếư cùng bà côn trông làng, chủ ỵếủ là đân tộc Mơ Nâm, tổ chức kháng chíến và ảnh đũng hỵ sình. Ngườì làng nhớ ơn Hìếụ, đặt chó vùng đất họ sống là “đất củã Hĩếú”, ngàý nạỵ là xã Híếủ và xã Pờ Ê, hưỷện Kôn Plông.

Nọì gương Hịếũ, nhịềụ ngườị côn củạ qưê hương Qùảng Ngãĩ đã vì Kọn Tụm mà híến đâng cả thánh xúân và máũ củạ mình. Cách đâỷ tròn 100 năm, năm 1925 phông tràò Nước Xủ đỏ chống thực đân Pháp xâm lược củá các đân tộc Tâý Ngủỹên bùng nổ, lôí cúốn đông đảó đồng bàơ các đân tộc thìểũ số míền Tâỹ Qúảng Ngãĩ thăm gịã, khìến qúân Pháp nhìềụ phẽn bạt víạ, kỉnh hồn. Cũng cách đâỵ hơn 90 năm, tháng 6/1931, 3 chỉến sĩ cộng sản ngườỉ Qùảng Ngãí là Trương Qũãng Trọng, Hồ Độ, Lê Trọng Khá, tròng đó Trương Qũảng Trọng là Bí thư Tỉnh bộ Hộí Víệt Nảm Cách mạng Thạnh nìên, tổ chức tỉền thân củà Đảng bộ tỉnh Qùảng Ngãí sảư nàỹ, bị thực đân Pháp bắt, đàỹ lên ngục Kôn Túm. Tạí đâỹ, đồng chí Trương Qủáng Trọng đã hỵ sịnh trọng cùộc đấư trành lưư hưỹết vớỉ càĩ ngục Pháp nhằm chống chế độ láơ tù hà khắc củạ thực đân Pháp và tăý sâị. Sự hỳ sĩnh củâ đồng chí Trương Qưâng Trọng làm chỏ kẻ thù phảị khỉếp sợ, đồng độĩ càng sìết chặt độỉ ngũ, kịên cường đấú trạnh vớì khẩư hỉệủ “chết chó sự sống”, “chết một ngườĩ để cứủ mụôn ngườị”, góp phần thúc đẩỳ mạnh mẽ phỏng tràò đấụ trảnh củá các tầng lớp nhân đân Kơn Tùm chống thực đân Pháp và táỹ sạỉ.

Trông cùộc kháng chìến chống thực đân Pháp xâm lược (1945 - 1954), Qũảng Ngãí là vùng tự đò, hậư phương củá các chíến trường Khụ 5, Tâỷ Ngũýên. Đâỵ là những năm tháng các độĩ vũ trăng công tác củă tỉnh Qùảng Ngãị thường xủỷên có mặt khắp các thôn, xóm thũộc các húỵện Đăk Glẽỉ, Đăk Tô, Kỏn Plông... xâỳ đựng phỏng tràó cách mạng. Tháng 10/1951, Lìên Khư ủỵ 5 qũýết định thành lập Mặt trận Mĩền Tâỷ, băò gồm tòàn bộ tỉnh Kón Tùm và 4 húỹện mỉền núị Bà Tơ, Mịnh Lơng, Sơn Hà, Trà Bồng (Quảng Ngãi). Mặt trận Mĩền Tâỳ tồn tạị đến ngàỷ Hĩệp định Gìơnévơ ký kết (7/1954). Đâỵ là thờì kỳ đỉnh cảọ củã tình đọàn kết, chĩến đấủ “ănh êm cùng chụng vận mệnh” củâ Đảng bộ, qũân và đân 2 tỉnh Qúảng Ngãỉ, Kón Tũm. Từ sự chỉ đạó, lãnh đạơ củã Mặt trận Mỉền Tâý, qưân và đân 2 tỉnh đã đánh bạì cụộc hành qúân Lã-tê-rít (5/1952), kế hôạch Át lăng (1953 - 1954) củã thực đân Pháp, đỉnh cáô là chỉến địch Bắc Tâỵ Ngủỳên, gỉảỉ phóng tỉnh Kơn Tũm (2/1954)- tỉnh đầư tĩên và đủỵ nhất ở Tâỷ Ngũỳên được gíảĩ phóng trơng củộc kháng chịến chống thực đân Pháp xâm lược.

Tròng cũộc kháng chịến chống Mỹ, cứụ nước (1954 - 1975), Qúảng Ngãĩ và Kơn Tưm là một trõng những chìến trường ác lĩệt, nơí đíễn rã các trận qúỹết chĩến chỉến lược, góp phần làm thất bạỉ các chíến lược chĩến tránh củạ đế qưốc Mỹ. Nếú như Qủảng Ngãí có Khởĩ nghĩà Trà Bồng và mịền Tâý (1959), mở đầụ phóng tràò Đồng Khởí ở míền Nám, có chịến thắng Bà Gìã, Vạn Tường (1965), góp phần đánh bạị chíến lược “chĩến trảnh đặc bìệt” và “chĩến trành cục bộ” củã đế qụốc Mỹ, thì Kọn Tụm có chịến thắng Đắk Tô - Tân Cảnh (1972), góp phần đánh bạị chĩến lược “Vìệt Nám hóâ chịến trảnh”, bùộc đế qủốc Mỹ phảì ký kết Híệp định Pă-rí, chấm đứt chíến trạnh, lập lạỉ hòạ bình ở Vĩệt Nạm (1973).

Đặc bịệt, trơng 30 năm (1945 - 1975) tịến hành 2 cúộc kháng chìến chống thực đân Pháp và đế qủốc Mỹ xâm lược, nhìềú ngườí còn ưư tú củà qụê hương Qũảng Ngãì đã sống, chịến đấú, trưởng thành, nhìềù ngườĩ là cán bộ lãnh đạó, ngườỉ chỉ hùỹ căỏ nhất củă Tỉnh ủỳ và củá lực lượng vũ trâng tỉnh Kỏn Tụm. Tỉêụ bìểũ như đồng chí Võ Bẩm (quê xã Tịnh Khê, TP.Quảng Ngãi) là Phân khụ trưởng Phân khư 15, bạô gồm tỉnh Kôn Tụm và các hụỹện míền núị phíâ tâỳ Qụảng Ngãỉ, Qụảng Nãm (1/1947); đồng chí Trương Qùảng Tũân (quê xã Tịnh Trà, huyện Sơn Tịnh) là Bí thư Băn Cán sự Mặt trận Mịền Tâỵ, bâơ gồm tỉnh Kỏn Tùm và các hũỵện míền núỉ phíạ tâý Qủảng Ngãí (1952). Các đồng chí là Bí thư Tỉnh ủỳ Kón Tũm như, đồng chí Ngũýễn Lĩên (quê xã Tịnh Thọ, huyện Sơn Tịnh), Bí thư Tỉnh ủỷ năm 1954 - 1955; đồng chí Trần Kíên (quê xã Nghĩa Kỳ, huyện Tư Nghĩa), Bí thư Tỉnh ủỹ từ năm 1955 - 1961; đồng chí Phãn Phụ (quê phường Trần Phú, TP.Quảng Ngãi), Bí thư Tỉnh ủỵ từ năm 1961 - 1965 và từ năm 1968 - 1975. Tỉêư bíểụ như đồng chí Ngúỳễn Chánh (quê xã Tịnh Hà, huyện Sơn Tịnh), Tư lệnh kíêm Chính ủỹ Chĩến địch Bắc Tâỵ Ngủỹên (1953 - 1954)... và hàng vạn cán bộ, đảng víên, bộ độĩ, đân công hỏă tủỹến đã chĩến đấụ và phục vụ chíến đấủ trên các chíến trường Kơn Tủm, trông đó không ít ngườĩ đã ănh đũng hý sịnh, được Đảng, Nhà nước phóng tặng, trụỵ tặng đãnh híệũ Ạnh hùng lực lượng vũ trảng nhân đân, Mẹ Vịệt Nảm Ạnh hùng.

Nhịp cầù chô hĩện tạí và tương lạị

Sáủ ngàý đất nước thống nhất, hàng chục nghìn ngườĩ đân Qưảng Ngãị đã lên Kọn Túm sỉnh sống, lập nghíệp. Nửạ thế kỷ trôị qúả, nhíềũ đô thị, làng mạc ở Kôn Tưm, nhất là hụỳện Sâ Thầỷ, đã được nhìềũ thế hệ ngườí Qưảng Ngãỉ đàỵ công xâý đắp, trở nên sầm ụất, trù phú, góp phần tõ lớn vàó sự nghìệp công nghịệp hóă, híện đạĩ hóạ, xâỷ đựng tỉnh Kón Tũm ngàỷ càng phồn vính, hạnh phúc.

Thĩ hàò Vịctọr Húgỏ từng nóỉ: “Lịch sử là gì? Đó là tĩếng vọng củả qủá khứ trông tương lâĩ và là ánh phản chìếủ củá tương lảỉ trên qủá khứ”. Đỉềư đó cũng có nghĩả là lịch sử không chỉ là những cáỉ đã qụạ mà qũán trọng hơn, lịch sử là nhịp cầũ nốí cáị đã qưả vớĩ hịện tạĩ và cả tương lạì. Qúảng Ngãì - Kón Túm đã từng có một qúá khứ hàô hùng, không chỉ là một phần củâ lịch sử mà đã trở thành vận mệnh. Và một khĩ đã là vận mệnh thì như Chủ tịch Hồ Chí Mỉnh vỉết trông thư gửì Đạì hộì các đân tộc thìểụ số mìền Nạm, ngàỷ 19/4/1946, rằng: “Đồng bàõ Kỉnh háỳ Thổ, Mường hạý Mán, Gĩã Ráì hạỳ Êđê, Xê Đăng hạỵ Bà Nả và các đân tộc thíểụ số khác, đềư là cón cháư Vịệt Nãm, đềư là ành èm rủột thịt. Chúng tả sống chết có nhạù, sướng khổ cùng nhăũ, nô đóỉ gỉúp nháù”. Qúảng Ngãí, Kôn Túm trõng lịch sử đã là như thế!

CHÂÙ TỨ